تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی

عثمانیان در ابتدا ـ قرن هفتم ـ امیرنشینی کوچک و کم‌اهمیت در آناتولی بودند. اما این امیرنشین کوچک به تدریج گسترش یافت و سپس به یک امپراتوری بزرگ تبدیل شد که بخش‌هایی از سه قارۀآسیا، اروپا و آفریقا را دربر می‌گرفت. قلمرو امپراتوری عثمانی در همۀ جهات، به جز جهت شرقی آن که قلمرو ایران بود، گسترش چشمگیری یافت. عثمانیان با وجود لشکرکشی‌های متعدد به مرزهای ایران ـ که گاه پیروزی‌هایی نیز به دست می‌آوردند ـ هیچ‌گاه نتوانستند بر دولت‌های حاکم بر ایران غلبه یابند. بنابراین سرنوشت آنان در شرق، بیشتر تن‌دادن به وضع موجود بود.

سلطان سلیم، یاووز هرچند در سودای ریشه‌کن کردن دولت تازه تأسیس صفویان بود، بعد از پیروزی در چالدران، نتوانست بیش از چند روز در تبریز بماند و ناچار به استانبول بازگشت و ارزوی سرنگونی صفویان هیچ‌گاه عملی نشد. حال آنکه یاووز در مرزهای غربی دولت مصر را درهم شکست و این کشور بزرگ را به یکی از ایالت‌های امپراتوری عثمانی بدل کرد.

سابقۀ کشمکش‌های سیاسی و برخوردهای نظامی دولت عثمانی با ایران به پیش از صفویه بازمی‌گردد. با این حال عصر صفویه نقطۀ عطف در برخوردهای دو دولت محسوب می‌شود. برخوردهای دوره‌های بعد از صفویه نیز در ادامۀ همین دوره قابل تعریف است.

در این کتاب جدی‌ترین و جدیدترین پژوهش‌های محققان ترکیه در خصوص روابط ایران و همتایان عصر صفوی یکجا ارائه شده تا پژوهشگران عصر صفوی در ایران با دیدگاه‌های همتایان خود در ترکیه آشنایی بیشتری پیدا کنند. در بخش نخست سه مقاله که همگی مربوط به منبع‌شناسی روابط دو کشور است، آورده شده است. در بخش دوم سه مقاله که بیشتر مربوط به واکنش عثمانی به تشکیل دولت صفوی و برخوردهای دو طرف در اوایل شکل‌گیری صفویان است، آورده شده است. در بخش سوم یک مقاله مربوط به روابط دو کشور در زمان شاه طهماسب و سلطان سلیمان قانونی است و دو مقالۀ دیگر دورۀ شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده که سلطنت‌شان مقارن با حکمرانی مراد سوم بوده را شامل می‌شود. دو مقالۀ بخش چهارم به دورۀ سلطنت شاه عباس یکم و شاه‌صفی اختصاص دارد. در بخش پنجم به غیر از مقالۀ «روابط ایران و عثمانی در سدۀ دوازدهم» که مربوط به دورۀ پایانی سلطنت صفویان است، سه مقالۀ دیگر هر یک موضوعات جالبی از روابط دو کشور را بازگو می‌کنند؛ بدین ترتیب که صائم ساواش در مقالۀ خود که بیشتر مستند به منابع آرشیوی عثمانی است، پیامدهای اجتماعی برخوردهای عثمانی ـ صفوی ـ که چندان مورد توجه نبوده ـ را تجزیه و تحلیل کرده، صفوت ساری روابط دو کشور را از منظر دین و سیاست بررسی کرده و مقالۀ پایانی نیز از این نظر جالب است که خواننده را در جریان چگونگی لشکرکشی‌های عثمانی در مسیر استانبول تا مرزهای ایران و تدارکات و پشتیبانی انجام شده در طول لشکرکشی قرار می‌دهد.