شبح سرگردان ، چنگیز کوهن

رومن گاری زمانی گفته است: «نمی‌توان هم مردی کاملاً باشرف بود و هم نویسنده‌ای بزرگ.» آثار و زندگی این نویسنده دلیل و شاهدی است بر بزرگی و در عین حال شرافت او. شاید ما بیش از حد متوقعیم. یا شاید بایسته‌تر آن بود نویسنده‌ای چنین شریف و صادق که هیچ‌گاه صورتک دروغ و فریب بر چهره خود نزد ــ تا بدان‌جا که خودپسندی‌هایش را در برخی آثارش به سادگی می‌توان بازشناخت ــ در پایان این رمان هم سنگ تمام می‌گذاشت؛ همچنان که در زندگی در پیش رو از پس این مهم برآمده و چه خوش هم درخشیده است.

رومن گاری در رقص چنگیز کوهن ـ اما ـ پا از مرزهای اشاره و تمثیل فراتر می‌نهد و از «نماد» نیز بسیار بهره می‌جوید. این داستان به‌ظاهر فانتزی، رفته رفته، ابعادی گسترده به خود می‌گیرد. این ویژگی داستان‌های آخری است که رومن گاری ــ با نام خود یا نام‌های مستعار ــ نوشته است. نویسنده مرزهای واقعیت و قراردادها را طوری ماهرانه و با ظرافت از میان برمی‌دارد که خواننده، به‌ناگاه، خود را با گستره‌ای عظیم رودررو می‌یابد؛ گستره‌ای که اساطیر و عظمت آن را فرایاد می‌آورد. پس، عبارتی را که آندره مالرو درباره این رمان نوشته، نباید تعارف و اغراق به حساب آورد:

«یکی از نادرترین و جالب‌توجه‌ترین نوشته‌های زمانه ما؛ هم در گستره اسطوره‌شناسی و هم در زمینه ادبیات بزرگ کمدی.»