گرگان نامه

کتاب گرگان نامه (سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت) به کوشش مسیح ذبیحی (۱۳۰۸- ۱۳۵۶ ش) و دو تن از دوستانش آمده شده است. این اثر گردآوری سفرنامه‌ها و اسناد تاریخی است که اطلاعات مفیدی درباره گرگان و استرآباد به دست می‌دهد. 

کتاب با یادداشت و مقدمه‌ای به قلم ایرج افشار به سال ۱۳۴۸ آغاز شده است. متن اثر مشتمل بر رساله‌ها و اسنادی به شرح زیر است: 

۱- نخب سیفیه تالیف محمد علی قورخانچی. 

۲- روزنامه سفر استرآباد. 

۳- شرح حال علما و ادبای استرآباد. 

۴- ترجم سفرنامه کلنل لوات انگلیسی. 

۵- متن سه وقفنامه. 

استرآباد ، نام شهری است تاریخی که در منطقه‌ای که اینک شهر گرگان قرار دارد واقع بوده است. از این شهر امروزه تنها تپه ای تاریخی درون شهر گرگان، به نام قلعه خندان که احتمالا ارگ زادراکرته استرآباد باقی مانده و باقی قسمت‌های شهر در اثر سیلاب‌های مکرر و توسعه گرگان در طول تاریخ به کلی از میان رفته است. اثر حاضر گردآوری اسنادی تاریخی درباره این شهر است که خلاصه آنها به ترتیب بدین شرح است: 

۱. محمدعلی قورخانچی صولت نظام در سال ۱۳۲۰ ق به مدت دو سال مامور استرآباد بوده است. او رساله خود را به مناسبت آن که حاجی سیف الدوله حکومت آن ناحیه را داشت رساله مفید خود رابه نام او موسوم ساخت. صولت نظام هیمن رساله را با تصرفات جزیی و پس و پیش کردن بعضی بخش‌ها در سال ۱۳۲۷ قمری به نام نخبه کامرانی تجدید تحریر و به کامران میرزا نائب السلطنه تقدیم کرد. نویسنده نوشته اش را با عبارت بسم الذی خلقنا عجولا و عجیبا و غریبا آغاز و در مقدمه کپی نه چندان موفقی از دیباچه گلستان سعدی ارائه کرده است. وجه تسمیه استرآباد اولین مطلبی است که به نقل از تاریخ طبرستان و تقویم البلدان و مرآت البلدان و برخی منابع دیگر مورد بررسی قرار گرفته است. این شهر در آن زمان پانزده هزار سکنه داشته است و دارای مساجد، مدارس، بقاع متبرکه، کاروانسراها و ابنیه متعددی بوده است که به فهرست آنها به تفکیک ارائه شده است. شرح مناطق مختلف استرآباد، تجارت، علما و بزرگان، رودخانه‌ها و برخی وقایع سیاسی- تاریخی از جمله عناوین دیگر این نوشته است. در مقاله‌ای جداگانه نیز وضعیت جغرافیایی شهرها و روستاهای مسیر تهران تا استرآباد تشریح شده است. در کتاب می‌خوانیم: «شهر استرآباد پانزده هزار سکنه دارد. در روی نقطه‌ای واقعست که در نزدیکی راه‌های خزر است از ایران و توران . طول شرقی آن جا ۳۶ درجه و سی و پنج دقیقه، عرض شمالیش سی و شش درجه و چهل و چهار دقیقه. شهری حصین و در قدیم موطن و موقف ایل جلیل قاجار و وقتی دارالاماره رؤسای آن سلسله جلیله بوده...» . 

۲. این روزنامه و به تعبیر صحیح تر سفرنامه ، شرح مسافرت شخصی است که در سال ۱۲۶۳ قمری به همراه حاکم وقت میان طوایف یموت و گوکلان سفر کرده است. شرح وقایع هر روز معمولا به چند سطر خلاصه می‌شود و در برخی ایام نیز چنین نوشته است که: امر تازه‌ای واقع نشده بود که عرض شود. 

۳. این رساله تالیف محمد صالح بن محمد تقی بن محمد اسماعیل استرآبادی متخلص به برهان است که در سال ۱۲۹۴ ق به رشته تحریر درآمده است. شرح حال علما با ذکر نام یکی از سادات جلیل القدر با نام محمد بن جعفر الصادق علیهالسلام که مزار شریفش در شهر گرگان بوده است، مزین شده است. نام‌های بزرگانی؛ مانند: جعفر بن شریف جرجانی ، میر ابوالقاسم فندرسکی استرآبادی، ملا اسماعیل استرآبادی ، میر محمد باقر داماد استرآبادی نیز در این مجموعه دیده می‌شود. 

۴. سفرنامه کنسول دولت انگلیس در استرآباد (سال‌های ۱۲۹۸ و ۱۲۹۹ ق) است. این سفرنامه از دو بخش تشکیل شده است: ۱. سفرنامه تهران به استرآباد است که در ۲۵ منزل توصیف شده است. مصحح اشاره کرده است که کلنل لوات نقشه این راه را به طور تحقیق کشیده و در اول سفرنامه اش آورده است. ‌ای کاش نقشه مذکور در این اثر نیز ارائه می‌شد. ۲. وضعیت جغرافیایی مناطق مسیر استرآباد به شاهرود را به خوبی توصیف کرده است. او در گزارش از بسطام چنین می‌نویسد: «در بسطام یک برج قدیمی دارد که از آجر پخته ساخته شده است. بنای این برج خیلی شبیه است به کتل منار دهلی هندوستان . بیست ذرع ارتفاع دارد. سر این برج خراب شده است و یک کتیبه کاشی دارد که به خط کوفی روی آن نوشته‌اند که اگر کسی از روی این آجرهای کاشی نقش بردارد، ممکن است که خط کوفی را بخواند و تاریخ این بنا معلوم شود...» . 

۵. مسیح ذبیحی مقدار زیادی از وقف نامه‌ها و فرامین و اسناد مربوط به گرگان را جمع آوری کرده که متن سه طغرا وقفنامه با نام‌های ۱. وقف آب شهرآباد ۲. وقفنامه مدرسه دارالشفاء و عراقی محله ۳. وقف- نامه روشن آباد، در این بخش از کتاب آمده است.