استبداد در ایران

در اين كتاب به حكومت استبدادى عمدتآ از منظر "چگونگى" آن پرداخته مى‌شود تا "چرايى"اش. چنين رويكردى از آن رو ضرورى مى‌نمود كه هر چند حكومت استبدادى در ايران باستان به ضرورت‌هايى متكى بوده اما در دوره‌ى معاصر، تداوم استبداد در ايران بر هيچ ضرورت تاريخى اتكا نداشته است. وقتى از "چرايىِ" استبداد گفته مى‌شود آن عواملى مورد توجه قرار مى‌گيرد كه در گذشته‌ى باستانى هم‌چون ضرورتِ اين حكومت عمل مى‌كرده است. اما مى‌بينيم كه در شرايط معاصر، استبداد با از ميان رفتن زمينه‌هاى ضرورى خود در گذشته، هم‌چنان پاييده است. مى‌توان به اين نكته اشاره كرد كه يك پديده‌ى سياسى ـ اجتماعى و فرهنگى مى‌تواند حتى با حذف زمينه‌هاى مادىِ ايجاد و ماندگارى‌اش تا مدتى به بقاى خود ادامه دهد. از اين رو تداوم استبداد حتى پس از حذف ضرورت تاريخى‌اش به ويژه پس از انقلاب مشروطه، اهميت توجه به "چگونگىِ" برقرار ماندن چنين حكومتى را الزامى مى‌دارد، تا بتوان با شناخت چگونگى بازتوليدِ آن در اشكال گوناگون، آن تحولاتى را در ايران باز شناخت و مهيا كرد كه از چنين بازتوليدى جلوگيرى كنند. براي درك ضرورت پرداختن هر چه بيشتر به حكومت استبدادي در ايران كافي است به ياد داشته باشيم اين حكومت قدمت هزاران ساله اي در كشور ما داشته است. باور به محو سريع و همه جانبه چنين پديده اي كه به طبع ميراث بسيار سنگيني دارد چيزي جز خوش خيالي، ساده لوحي و يا عوام فريبي نيست. در اين كتاب عمدتاً به «چگونگي» كاركرد حكومت استبدادي پرداخته شده تا به «چرايي»اش. زيرا «چرايي» آن به تاريخ گذشته ي ايران مربوط مي باشد و نه به دوران معاصر. در دوران معاصر ديگر اين حكومت به هيچ ضرورت تاريخي اتكا نداشته است. همين كه گفته شود از عصر باستان تا دوره‌ى معاصر، قدرت‌هاى استبدادى بر ايران حاكميت داشته‌اند، كافى است تا پرداختنِ هر چه بيشتر به استبداد در شرايط كنونى ضرورى دانسته شود. و فقط به اين دليل ساده كه هر پديده‌اى با چنين قدمتى چنان ميراث سنگينى از خود به جاى مى‌گذارد كه به سادگى و به سرعت زايل شدنى نيست. به‌راستى كه باور به محو سريع و در عين حال همه جانبه‌ى چنين ميراثى جز خوش خيالى و ساده‌لوحى و دست بالا، فريب‌كارى نيست. مگر نه كه ايرانيان تاريخ معاصر خود را با انقلاب عليه حكومت استبدادى شروع كردند! استقرار حكومت قانون را به‌عنوان بديل حكومت استبدادى طلبيدند! و مشروطيت قدرت را خواستار شدند! اما نتيجه چه بود؟ به كوتاه زمانى كه انقلاب مشروطه نتوانست از دستاوردهاى خود دفاع كند حكومت استبدادى پهلوى به قدرت رسيد و استبداد را اين بار در شكل نوسازى شده‌اى تداوم داد. و چرا؟ هنوز مانده بود تا زمينه‌ى نفى و حذف ميراث استبداد در ايران فراهم آيد. زمينه‌اى كه اساس آن به سرانجام رسيدن گذار از جامعه‌ى سنتى به جامعه‌ى متجدد است. استقرار تجدد (مدرنيته) همان زمينه‌ى اساسى و لازم براى تداركِ حذفِ بى‌بازگشت استبداد در ايران است. زمينه‌اى كه فراهم نيامدن‌اش در ايران به معناى باقى ماندنِ زمينه‌هاى استبداد است تا به هر شكل ممكنى بازتوليد شود.